Cây thường chỉ mọc ở các khe núi, dưới tán rừng rậm, dưới bóng cây to, nơi thấp và ẩm ướt. Tại nước ta, cây thường được tìm thấy ở các vùng núi đá vôi và nơi ẩm ướt ở các chân núi.
Cây một lá có tên khoa học là Nervilia fordii (Hance) Schultze, thuộc họ Orchidaceae (Lan). Nó còn có tên gọi khác là thanh thiên quỳ, lan một lá, lan cờ, châu diệp, slam lài, bửa thoọc (Tày), bầu thoọc…
Lá hình tim tròn, màu xanh lá mạ, xếp theo các gân lá hình chân vịt, đường kính 10 – 25cm mép uốn lượn. Gân lá tỏa đều từ cuống lá, cuống lá dài 10 – 20cm, màu tím hồng.
Loài cây này ưa bóng, đặc biệt là ưa ẩm, thường mọc trong các hốc đá, hoặc trên lớp đất có nhiều thảm mục dưới tán rừng kín thường xanh ẩm hoặc tán cây lá rộng. Độ cao phân bố của cây từ 600 – 1500m.
Hoa thưa 15 – 20 cái, mọc thành chùm hay bông màu trắng, đốm tím hồng hay màu vàng hơi xanh lục. Lá đài và cánh hoa giống nhau. Cánh môi 3 thuỳ, có rất nhiều gân, có lông ở quãng giữa, thuỳ bên và thùy tận cùng hình ba cạnh, cột dài 6mm, phồng ở đỉnh.
Cây ra hoa vào tháng 3, tháng 4 và tháng 5, cho quả nang vào các tháng 4, tháng 5 và tháng 6. Khi hoa nở, đầu cánh hoa phía trên chụm lại làm toàn hoa giống như chiếc đèn lồng. Quả hình thoi, trên có múi trông giống như quả khế con, dài 2 – 3cm. Quả nang chứa nhiều hạt nhỏ. Củ hình thành từ tháng 5 đến tháng 11. Củ cây một lá chuyển sang trạng thái ngủ từ tháng 11 tới tháng 3 năm sau mới hoạt động trở lại.
Thường sau khi hoa tàn rồi, lá mới phát triển do đó hoặc ta chỉ thấy cây mang hoa, hoặc quả, không có lá, hoặc chỉ thấy cây có lá, thường một lá.
Cây một lá tái sinh tự nhiên bằng các tia củ, vì thế trong một nhóm cây trong tự nhiên thường có nhiều cây ở các lứa tuổi khác nhau.
Tại Việt Nam, loài cây này thường được tìm thấy ở các vùng núi đá vôi và nơi ẩm ướt ở các chân núi. Cây thường mọc ở Lào Cai, Hòa Bình, Ninh Bình, Lạng Sơn, Cao Bằng, Hà Giang, Tuyên Quang, Hà Tây, Sơn La, Lai Châu,…
Một số bài thuốc chữa bệnh từ cây một lá
Cây một lá có giá trị dược liệu cao, với các bộ phận của cây được sử dụng trong nhiều ứng dụng khác nhau. Lá và củ của cây có vị ngọt nhạt, hơi đắng, được sử dụng làm thuốc để thanh nhiệt, nhuận phế, giảm ho, tán ứ, giải độc và giúp giảm đau. Loài cây này cũng đang được nghiên cứu cho việc điều trị các bệnh như ung thư phổi và ung thư vòm họng.
– Giúp giải độc: Lấy 2 – 3 lá cây một lá đem rửa sạch rồi phơi khô, cắt nhỏ, hãm với nước sôi trong khoảng vài phút sau đó gạn lấy phần nước cốt để uống, uống 3 lần mỗi ngày.
– Chữa lao phổi và ho: Mỗi ngày dùng 10 – 20 lá cây một lá cho vào nồi sắc hoặc hấp đường hoặc chế biến thành cao lỏng để uống cũng có tác dụng rất tốt.
– Chữa viêm nhiễm, mụn nhọt, lở loét: Dùng lá cây một lá tươi giã nát, đắp lên các chỗ đau nhức hoặc đắp mụn nhọt, các vết lở loét viêm nhiễm ngoài da, rất hiệu quả.
– Viêm miệng, viêm họng cấp tính: Lấy một vài lá tươi cây một lá, rửa sạch, dùng nhai kỹ.
– Hỗ trợ điều trị tạng lao: Lấy khoảng 15g cây một lá đem nấu với thịt lợn, dùng ăn như canh.
– Giúp trẻ dễ tiêu hóa thức ăn, suy dinh dưỡng: Lấy củ của cây một lá 5-10g nấu với thịt lợn nạc hoặc trứng gà làm thức ăn kèm với cơm.
– Bồi bổ cơ thể: Dùng khoảng 1kg lá và củ khô ngâm với 5 lít rượu. Thời gian ngâm ít nhất là 30 ngày là có thể sử dụng được. Mỗi lần dùng 1 ly nhỏ, mỗi ngày một lần.
Lưu ý: Cây một lá có nhiều công dụng chữa bệnh, tuy nhiên không nên lạm dụng. Nếu có nhu cầu sử dụng nên tham khảo ý kiến từ thầy thuốc hoặc các bác sĩ có chuyên môn để được hướng dẫn cụ thể sao cho dùng loại dược liệu này đúng liều lượng và đúng cách để giúp bệnh thuyên giảm.
